Boşanmanın ardından Latife Hanım’ı zor bir hayat bekliyordu. Yaşananların, Mustafa Kemal’i göklere çıkartma projesine zarar vermemesi için uzun yıllar sürecek titiz bir algı operasyonu yürütülmesi gerekiyordu. Mustafa Kemal’in (de) kusurlu olabileceği “düşünülemeyeceğine” göre yapılması gereken belliydi: Latife Hanım’ın geçimsiz, kötü kadın olarak tanıtılması.
Zira, eski’de de kalsa, bir lider eşi olarak bildikleri, gördükleri onu Ankara’da potansiyel bir tehdit haline getiriyordu.
İpek Çalışlar, “Latife Hanım” adlı kapsamlı kitabının “Karalama Kampanyası” başlıklı 39. Bölümünde olan biteni şöylece özetliyor: “Önce Latife, Mustafa Kemal’e düşman bir kadın olarak yeniden yaratıldı. Sonra da bu sahte imaja durmadan saldırıldı. Muhaliflere uygulanan yıpratma taktikleri aynen Latife’ye de uygulandı.”
Nitekim, her daim polis takibinde, bir tür gözetim altında tutulan ve yoğun bir karalama kampanyasına maruz bırakılan Latife Hanım anlaşılamadan, kendisini anlatmasına imkan tanınmadan bu dünyadan ayrılmış oldu. Oysa ki büyük bir kabiliyete sahipti.
İzmirli zengin bir ailenin kızı olarak, aile içinde ve Avrupa’da, yaşadığı döneme göre hayli ileri düzeyde bir eğitim almış, birçok yabancı dili yetkin biçimde kullanabilen; kültür, edebiyat ve sanatla yoğrulmuş zekaya sahip lider ruhlu bir kadındı. Eli kalem tutan nitelikli bir okur ve dahi yazardı. Özel ders aldığı kişiler arasında, aynı zamanda amcası olan Mai Ve Siyah, Aşk-ı Memnu gibi klasiklerin yazarı büyük romancı Halit Ziya Uşaklıgil de vardı.
Latife Hanım’ın o dönem gördüğü baskının şiddetini az çok tahmin edebilmek için “muhaliflere uygulanan yıpratma taktikleri”nin türlerini şöyle bir hatırlamak yeterli olacaktır.
Bir tür darbe ile kapatılan Birinci Meclisteki muhalefetin liderlerinden, Trabzon mebusu Ali Şükrü Bey’in Ankara’nın göbeğinde siyasi bir cinayete kurban gitmesi, onu öldüren Topal Osman’ın, yaralı ele geçirilmişken olay yerinde infaz edilmesi, Milli Mücadele’nin lider kadrosundaki beş isimden dördünün, Cumhuriyetin istişaresiz biçimde, bir oldubittiye getirilerek ilanından bir yıl sonra kurduğu muhalefet partisinin (Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası) bir yıl gibi kısa bir süre içinde haksız ve hukuksuz olarak kapatılması, muhaliflerin İzmir Suikastı bahane edilerek (bir yargı darbesiyle) bir yıl sonra İstiklal Mahkemesi’nde idamla yargılanması, Takrir-i Sükun Kanunu uyarınca iktidarı eleştiri gazetelerin kapatılması, gazetecilerin cezalandırılması, aydınların hapse atılması veya sürgüne gönderilmesi, İstiklal Mahkemelerinin haksız ve hukuksuz olarak seri halde idam cezaları vermesi…
Cumhuriyet olarak anlatılan rejimin kısa sürede ve bariz biçimde tek adam diktatörlüğüne evrilmesi Mustafa Kemal’i de rahatsız etmiş görünüyordu. “Latife Serbest Fırka’yı Destekledi” başlıklı 37. Bölümde İpek Çalışlar, Fethi Okyar’ın anılarına müracaat ediyor.
Paris Büyükelçisi Okyar, 1930 Temmuzunda ailesiyle izne gelmişken Yalova’ya, Mustafa Kemal’le görüşmeye gitmiş, Fransız hükümetinin Türkiye’ye dair görüşlerini aktarmıştı. Paşa da ona, içinde bulundukları manzarayı, “Vakıa bir meclis vardır, fakat dahil ve hariçte bize diktatör nazarıyla bakılmaktadır” sözleriyle hülâsa etmiş, diktatör olarak anılmaktan duyduğu rahatsızlığı dile getirmişti:
“Ben memlekete miras olarak bir istibdat müessesesi bırakmak ve tarihe o suretle geçmek istemiyorum.”
İçinde bulunduğumuz kültürde “kör ölür badem gözlü olur”sa da Latife Hanım, (soyadı kanunu sonrası tam adıyla Latife Uşşaki) ölümünün ardından herhangi bir yüceltme işlemine tabi tutulmadı. Birkaç istisna yazar, tarihçi, araştırmacı bir yana, üzerine örtülmüş “çarpıtma” örtüsünü kaldıran ve bu önemli tarihi şahsiyete hakkını teslim eden olmadı.
İpek Çalışlar, yabana atılmayacak bu, emek mahsulü eserinde Latife Hanım’ı layıkıyla “takdir” edebilmek için azami gayret sarf etmiş görünüyor. İnsan olmanın ister istemez bir yanlılık getirdiğini, bundan kaçınmanın mümkün olmadığını, tümüyle tarafsızlıktan bahsetmenin, hatasız-eksiksiz olmanın imkansızlığını, bu dünyada böyle bir beklenti içine girmenin beyhudeliğini ifadeye ne hacet!
Kız kardeşi Vecihe İlmen tarafından Askeri Müze’ye verilen “Sn. Latife Uşşaki’ye ait tarihi nitelik taşıyan malzemelerin listesi” Ek 3 adlı bölümde 14 kalem olarak sıralanmış. 5. ve 6. sırada yer alanlar ilginç: Sancak (La İlahe İllallah) 1 Adet, Sancak (Fetih Suresi) 1 Adet.
Boşandığı günden bu yana “susturulan” Latife Hanım’ın, vefatının ardından miras bıraktığı belgelerin açıklanmasına yaklaşık yarım asırdır mani olunuyor. Yaşarken susturulan bir tarihi şahsiyet, ölümünün ardından bunca yıl geçmesine rağmen halen itinayla susturuluyor. Hal böyle olunca, insan, sormadan edemiyor: Kimler, neden korkuyor? Kendilerini “Aydınlık Türkiye’nin feminist kadınları” olarak tanıtanların, tarihi bir kadın karaktere karşı halen yürütülen operasyona karşı bir irade ortaya koymaları gerekmez miydi?
İpek Çalışlar, Latife Hanım’ın terekesinden çıkan belgeleri ayrı ayrı incelemiş, yazıları okumuş bilirkişi Ord. Prof. Reşat Kaynar’ın, 10 Nisan 1979 tarihli kesin mütaalasından bir alıntı ile başlamış kitabına. Ben de o alıntı ile son veriyorum bu yazıya, tarih ve kurgu üzerine bir kez daha düşünmek niyetiyle…
“Latife Hanım’ın belgeleri incelenmeksizin devrim tarihinin, daha doğrusu Cumhuriyet tarihinin yazılması mümkün olmaz.”
Latife Hanım Neden Susturuldu?
Latife Hanım’ı (1898-1975) Türkiye ve dünya Mustafa Kemal’le evlendiğinde tanıdı. 1923 yılının ilk ayında karşılıklı gönül rızasıyla ve batılı bir usulle apar topar evlenen çift iki buçuk yıl sonra 1925 yılı Ağustos ayında Mustafa Kemal’in yayınladığı iki satırlık hükümet kararnamesiyle boşandı.
