Değerler Hiyerarşisi: Önem ve Öncelikler

Kuran, İslam olarak adlandırdığı Dinin gayesini, merkezine aldığı kavramlarla anlatmaktadır. Çok yer verdiği temel kavramlar; tüm alanları kuşatan genişliğe sahip olduğundan hem öncelikli hem de uyulması zorunlu konumdadırlar. Yani, dinin ana iskeletini oluşturan farzlar ve haramlar arasında merkezi ve öncelikli bir yerleri bulunmaktadır.

Farzlar, yerine getirilmesi; haramlar, kaçınılması gerekli emirler olduğundan  hem önemli hem önceliklidirler. Ancak İmamı Gazâlî’nin, “ehem şey dururken mühimmi yapmak dalâlettir” sözüyle işaret ettiği üzere bazıları daha önemli ve önceliklidir.

Kuranda değerlerin öncelik sırasını eğilim ve amaçları doğrultusunda kendilerinin belirlediği kriterlerle ele almaktadırlar. Kurana uymaktan çok Kuranı kendi tezlerini destekleyen bir konuma indirgemek anlamı taşıyan bu yorumların sağlıklı olmadığı son derece açıktır. Böyle yaparak; inanç sistematiğini zedeleyen, dengeleri bozan, öncelik sırasını değiştiren, tali konuları esasın önüne geçiren, dolayısıyla da ihtilaflara kaynaklık eden bir takım önemli sorunlara yol açtıkları görülebilmektedir.

Aslolan İslam’ın ana çatısını oluşturan ve yerine getirilmesi zorunlu olan farz ve haramları öncelemektir. Farzları ve haramları yok sayıp ya da görmezden gelip mendub, mekruh ve mübahları onların önüne çıkarmak en azından yozlaşmaya kapı açmaktır.

Şu örnekler konuyu açıklayıcı niteliktedir:

Zulüm, zina iftirası, yalancı şahitlik, büyü, yalan söylemek, verdiği sözde durmamak, başkasına ait sırları araştırmak, gıybet yapmak, kibirlenmek, savurgan olmak, ölçü ve tartıda hile yapmak haramdır. Buna karşılık sakal bırakmak, sarık takmak, cübbe giymek; kimi itirazlara rağmen yaygın kanaate göre sünnettir. Haramları işlemek günah ve cezayı gerektirir; sünnetler ise, zorunlu olmayıp terkinde günah yoktur, yapılması ise, sevaptır. Ancak çoğu zaman anılan sünnetler en önemli ve temel konu haline getirilmektedir.

Bir örnek de tasavvuf ile ilgili verilebilir: Arınma, derinleşme ve olgunlaşmada son derece yararlı olan Tasavvufa bağlanmak zorunlu olmayıp “mübah” kategorisinde değerlendirilebilecek bir konu iken en öncelikli konu haline getirilmektedir.

Beş vakit farz namazı terk ederken  bayram namazı için titizlenmek. Bir bidat olan mevlit okutmayı kul hakkından, helal kazançtan, emek sömürüsünden üstün tutmak. Gücü hakka ve doğruya tercih etmek. İslamî sembolleri kullanarak istismarı, şiddeti, zorbalığı, eşitsizliği İslam’ın emri olarak göstermek. Belirli ibadetleri yerine getirirken İslamın kimi hükümlerini yok sayarak dindışı sistemi meşrulaştırmak. Temel kaynakların anlaşılmaz olduğunu ileri sürerek başka kaynakları öncelemek. Yasaklanmış olduğunu bile bile ırkçılığı dinle uzlaştırırken hak gaspına uğrayanları ırkçılıkla suçlamak. Emek sömürüsüne karşı çıkmamak hatta savunmak.

Dindışı (seküler) düşüncede insanın yükselişi daha çok dışa doğru olduğundan değerler de bu doğrultudadır. Buna göre; mal, mülk, makam, statü, üstünlük taslama, ırkçılık,  bencillik, şöhret, arzular  gibi tamamen maddi/dünyevi değerler önemlidir.

Kurana göre ise, değerler hiyerarşisinde; iman, vahiy, adalet ve zulme karşı olma, içtenlik (ihlas), sorumluluk bilinci (takva), yardımlaşma, paylaşma, namus, vefa, tevazu, güzel söz, affedici olmak, öfkeyle hareket etmemek,  emanete sahip çıkmak, sabır, cömertlik, zorbalığa direnmek, eşitlik, sözünde durmak, kendisi için istediğini başkası için de istemek gibi olumlu davranışlar önemlidir.

Kuran’da açık bir sıralama olmamakla birlikte, bazı konulara çok yer vermesi tesadüfle açıklanamayacağından, önem ve öncelik sırasını işaret ettiği ifade edilebilir. Kuranla ilgili birinci yüzyıldan günümüze kadar, konuyla ilgili olarak Müslüman alimler ve oryantalistler tarafından  benzer pek çok  çalışma yapılmıştır.

İslam’ın Çatısını Oluşturan Farzlar ve Haramlar

1. Emirler/Farzlar

İyiliği emretmek kötülüğü engellemek, Zulme karşı olmak, Zekât vermek, Yetimin hakkını vermek, Fakire-yetime-yolda kalmışlara-esirlere yardım etmek ve onlarla paylaşmak. İnsanların kusurlarını affetmek. Yalnızca Allah’a dayanıp güvenmek. Yalnız Allah yolunda savaşmak, Darlıkta da bollukta da mallarını paylaşmak, Kızdıkları zaman öfkelerini yenmek. Ölçü ve tartıda doğru davranmak, Helal ve temiz olan şeylerden yemek, Emanete ihanet etmemek. İnsanlar arasında adaletle hükmetmek,  aleyhinde bile olsa adalete uymak. Alçak gönüllü olmak, Gurur ve kibirden kaçınmak. Irzını korumak.  Anne ve babaya itaat etmek. Boş söz ve eylemden yüz çevirmek.  Yakınlarına (akrabalarına) yardım etmek.  Zorda, darda ve savaş anlarında sabretmek. Verilen rızıktan yerli yerince harcamak. Cimrilik yapmamak. Cömert olmak. İşlerini istişareyle yürütmek. Her türlü köleliği reddetmek. Eşitliği isteme. Barışı Esas Almak. İşi ehline vermek. Ortak kararla (şura) hareket etmek. Güzel söz ve tavır sergilemek. Kötülüğü En Güzel Tavırla Uzaklaştırmak. Zihin ve bedenini temiz tutmak.  Dürüst olmak. İyi işlerde dayanışmak. Sözünde durmak. Anlaşmalara uymak. Tarihten ibret almak. Aileyi yaşatmak. İyi için yarışma ve mücadele etmek. Haksızlığa karşılık verirken ölçülü davranmak. Sabırlı olmak. Kendisi için istediğini başkası için de istemek. Şükretmek. Kanaat etmek. Yemek yedirmek. Gerektiğinde Hicret Etmek. İnananlarla Birlikte Olmak.  Dinini oyun ve eğlence haline getirenlerden uzak durmak. Günahın açık ve gizlisinden kaçınmak

Allah’ın Birliğine İman Etmek, O’na Hiçbir Şeyi Ortak Koşmamak, Yalnız Allah’a Kulluk/İbadet etmek, İlahi Kitaplara İnanmak, Kurana uymak, Peygamberlere İnanmak,  Ahirete İnanmak, Namaz Kılmak, Zekât ve Sadaka Vermek, Oruç Tutmak, Hacca Gitmek, İyi ve Güzel Olana Özendirmek. Kötü ve Çirkin Olanı engellemek,  Allah Yolunda Mücadele Etmek, Sabır ve Namazla Allah’tan Yardım Dilemek. Ahlâklı ve Faziletli Olmak, Aklını İşletmek, İhlaslı Olmak, Güvenilir Olmak, Fedakâr olmak, Çalışkan Olmak. Hileden Uzak Durmak. Hayırlı İşlerde Yarışmak, Güler Yüzlü Olmak,  Selam Vermek ve Almak. Darlık Anında Dahi Mallarınızı Hayır Yolunda Harcamak. Sevdiği Şeylerden Vermek. İnsanlar Arasında Barışı Sağlamak, Hayırlı İşlerde Yardımlaşmak, Doğrularla Birlikte Olmak, Kötülüğü En Güzel Tavırla Uzaklaştırmak. Temiz ve Güzel Giyinmek, Tövbe Etmek, Araştırmadan karar vermemek. Çirkin İşlerden-Fenalık ve Azgınlıktan Uzak Durmak. Sözleşmelere uymak. Kurban kesmek. Göklerde ve yerdeki sırları araştırmak. İhtilaflarda hükmü Allah ve Resulüne bırakmak. İbrahim’in milletine/dinine uymak. Allah rızası için cihat etmek. Kısası uygulamak. Saldırganlarla savaşmak. Hatalarıyla yüzleşmek ve tövbe etmek. Sapıkları ve suçluları cezalandırmak. Adil yöneticilere itaat etmek. Zinadan kaçınmak. Uyuşturucu ve İçkiden Uzak Durmak. Eski Kavimlerin Yaşadıklarından İbret Almak. Zulme uğrayanlar için savaşmak. İlim tahsil etmek. Adil yönetim kurmak…

 

1. Yasaklar/Haramlar

Haksız yere cana kıymak. Hakkı bile bile gizlemek. Zulmetmek ve zulme razı olmak. Mal biriktirip azgınlaşmak. Mal ve güç sahiplerini üstün görmek. Muhtaçları azarlamak. Başkalarının ilahlarına sövmek. Yalan şahitlik yapmak. Adil şahitlikten Kaçınmak. Gerçeği gizlemek. Saçıp savurmak. Haram Yemek, İnsanların Aleyhine Söz Taşımak. Zanda bulunmak. İnsanlarla alay etmek, aşağılamak ve onlara lakap Takmak. Cahillerle tartışmak. Kınanmaktan korkmak. Yalan söylemek. Yeminini bozmak. Anlaşmaları bozmak. İyilikleri Başa Kakmak. Dünya nimetlerine aldanmak.

Zina etmek. Öfkelenmek. İnsanların Allah’tan Başka Taptıklarına Sövmek, Kendini Temize Çıkarmak., Hırsızlık Yapmak. Başarısızlıkta Üzülmek. Başarıda Büyüklenmek. İnsanları aldatmak. Yeryüzünde Fesat Çıkarmak. Hakkında Bilgisi olmadığı şeyin Ardına Düşmek. Zalimlere Eğilim Göstermek. Dinde Fırkalara Ayrılmak. Allah’ın Haram Etmediği Şeyleri Haram etmek. Baskı ve Zorlama Yapmak. Kendi Canlarınıza Kıymak Başkalarının Sahip Olduğu Nimetlere Göz Dikmek. Leş-Kan ve Domuz Eti Yemek. Uyuşturucu ve İçkiden Uzak Durmak. Kumar Oynamak. Bilgisizlerin Yolunu İzlemek. Uymayacağı Şeyleri Söylemek. Kötülük ve Düşmanlık Üzerine Yardımlaşmak. Kendini Tehlikeye Atmak. Kitap Ehliyle En Güzel Olan Bir Tarzın Dışında Mücadele Etmek. Çirkin İş ve Edepsizliği Yaymak. Allah’a İftira Etmek Şeytana uymak. Şeytanın Adımlarını İzlemek.  Allah’ın Sınırlarını Aşmak.

Kul hakkı yemek. Faiz alıp vermek. İçki içmek. Uyuşturucu kullanmak. İnkârcı olmak. İyiyle kötüyü de istemek. Aceleci olmak. Cimrilik. Alıngan ve kavgacı olmak. Bozgunculuk. Cehalet. Hırslı/aç gözlü olmak. Bencil olmak. Arzularına esir olmak. Böbürlenmek, Şımarıklık.  Gafil olmak. İsraf etmek. Kaba ve Katı Kalpli olmak. Kıskanç olmak. Haset etmek. Hak yemek. İkiyüzlülük/Riyakarlık yapmak  Mal ve güce düşkün olmak. Sömürmek. Irkçılık ve Ayrımcılık yapmak. İftira atmak. Aldatmak.. Baskı ve Zorbalık yapmak.  İsraf etmek. Bilgiyi Gizlemek. Kötü Âdet İhdas Etmek. Dini çıkarına alet etmek. Malını çoğaltmak için dilenmek. Hayvanlara Eziyet Etmek. İnsanları Köle yapmak. Karaborsacılık, istifçilik, vurgunculuk, tekelcilik. Çocuğu Annesinden Ayırmak. Düşmana Silah Satmak. Başkasının Alışverişini Bozmak. Alışverişte Hile Yapmak Ve Aldatmak. Yalan Yemin İle Mal Satma. Ödememek Niyetiyle Borç almak. Sebepsiz Yere Borcu Ödemeyi Uzatmak. Komşuya Eziyet Etmek. Gösteriş Yapmak. Gasp. Zorla Başkasının Malını Elinden Almak. İşçinin Hakkını Vermemek. Kamu hizmetlerinden yararlanmayı engellemek. Vakfı amacı dışında kullanmak. Miras hakkına aykırı davranmak. Savaştan kaçmak. İffetli kadınlara iftira atanların şahitliğini kabul etmek.

Hits: 108